Sporysz (Żywiec)

---

Położenie

Sporysz jest dzielnicą, która znajduje się w bezpośrednim sąsiedztwie Kocurowa-Koleb, Śródmieścia oraz Zabłocia, wzdłuż rzeki Koszarawa.

Granice tej malowniczej dzielnicy określają:

• od północy – rzeka Koszarawa oraz ul. Klonowa,
• od wschodu – Rezerwat Grapa,
• od południa – granice miasta z miejscowościami Trzebinia i Wieprz,
• od zachodu – rzeka Soła.

Przyroda

Zbiorniki i cieki wodne

W Sporyszu główną rzeką, która przez ten obszar przepływa, jest Koszarawa. To niezwykle ważny ciek wodny, który odgrywa kluczową rolę w lokalnym ekosystemie. Dodatkowo, znajduje się tu potok Młynówka, który okrąża Fabrykę i Śrub, a następnie wpada do Koszarawy. Na południowo-zachodniej granicy dzielnicy znajduje się potok Sporyszek, który rozdziela Żywiec od wsi Trzebinia i ma swoje źródła u podnóży wzgórza Kępa w Trzebini. Ten potok z kolei wpada do Trzebinii, która z kolei łączy się z rzeką Koszarawą w rejonie ulicy Isep.

Wzgórze Grojec

Wzgórze Grojec, znajdujące się na styku rzek Soły i Koszarawy, osiąga wysokość 612 m n.p.m. Jest to miejsce o znacznym znaczeniu historycznym, gdzie prowadzone były prace archeologiczne. Dowody na istnienie drewnianego zamku potwierdzają bogatą historię tego wzniesienia. Na szczycie Małego Grojca, który ma wysokość 422 m n.p.m., ustawiono stalowy krzyż – to pamiątka po wizycie papieża Jana Pawła II w Żywcu, która miała miejsce 22 maja 1995 roku.

Flora

W północnej części Sporysza znajduje się Rezerwat przyrody Grapa, ustanowiony w 1996 roku w celu ochrony rodzimej flory i naturalnych lasów liściastych. To obszar, w którym zróżnicowana roślinność ma szansę na zachowanie oraz ochronę przed działaniami, które mogłyby zagrażać jej przetrwaniu.

Historia

Początki wsi Sporysz

Na obszarze Sporysza, w miejscu gdzie wznosi się wzgórze Grojec, znajdowała się niegdyś osada kultury łużyckiej. Z czasem wzniesiono tam wczesnośredniowieczną warownię, która była podstawą dla późniejszego zamku Bożywoja oraz Włodka Skrzyńskich, herbu Łabędź. Rycerze ci, znani jako rozbójnicy, pełnili rolę agresorów, organizując wypady na okoliczne tereny. Później, zamek przeszedł na własność rodziny Komorowskich herbu Korczak, blisko związanej z Królestwem Węgier, sympatyzującym z zakonem krzyżackim. Niestety, forteca została zniszczona przez wojska Kazimierza Jagiellończyka w roku 1477.

W roku 1477 w spisie wsi państwa żywieckiego znalazła się wzmianka dotycząca Sporysza. Dalsze zmiany miały miejsce w 1562 roku, kiedy to wzgórze Łyska, łącznie z polem Okle, zostało przekazane Żywcu przez kasztelana sądeckiego i oświęcimskiego, Krzysztofa Komorowskiego. Mieszkańcy Żywca zyskali również prawo do połowów ryb w rzece Koszarawa przez dwa dni każdego tygodnia. W 1567 roku Komorowski zainicjował zakładanie folwarku zamkowego „Obszar”, który zajmował część terenów Żywca i Sporysza.

W roku 1595 wieś Sporysz była już częścią powiatu śląskiego w województwie krakowskim, pozostając nadal w rękach kasztelana Krzysztofa Komorowskiego. W 1608 roku folwark obszarski powiększył się na koszt wsi, co było wynikiem działań Mikołaja Komorowskiego, sprowadzających do tego terenu miejscowych gospodarzy.

W pierwszej połowie XVII wieku obszar państwa żywieckiego podzielono na sześć kompleksów majątkowych, znanych jako klucze. Powstał klucz obszarski, który obejmował Sopotnię Małą, Sporysz, Świnną, Trzebinię, Przyborów oraz Sienną. W 1667 roku klucz ten zamieszkiwało 267 osób. W roku 1672 do tego klucza przyłączono także wieś Przyłęków.

W latach 1608-1626 miało miejsce znaczne rozdrobnienie gospodarstw rolnych w Sporyszu, co było konsekwencją dynamicznych procesów demograficznych i ekonomicznych. Rolnicy korzystali z licznych przywilejów przyznawanych przez właścicieli ziemskich. W latach 1629-1667 liczba mieszkańców wsi spadła o 456 osób na skutek emigracji na Śląsk i Węgry oraz w wyniku wydarzeń związanych z wojną polsko-szwedzką. W 1816 roku Sporysz, wspólnie z Obszarem, został sprzedany przez Adama Wielopolskiego księciu Albertowi Sasko-Cieszyńskiemu.

Panowanie Habsburgów

Po śmierci Alberta Sasko-Cieszyńskiego w 1822 roku, dobra te przypadły Karolowi Ludwikowi Habsburgowi. W 1832 roku na terenie folwarku powstała kuźnia, a dwa lata później odkryto złoża rudy żelaza w Grojcu. Zostały one ocenione przez specjalistę, przybyłego tu w celu ich zbadania, jako wystarczające do stworzenia potężnego pieca. 30 maja 1835 roku Obwodowy Sąd Górniczy w Wieliczce wydał zgodę na wydobycie rudy z pola należącego do Franciszka Wieczorka.

Z powodu dynamicznego rozwoju, kuźnia przekształciła się w hutę, gdzie w latach 1836–1838 uruchomiono cztery świeżarki do przeróbki surówki żelaznej. Działy zakładu nosiły nazwy „Huta Wilhelma” oraz „Huta Fryderyka”. W 1869 do zakładu dołączono również walcownię blachy. Materiał do przeróbki dostarczano z hut mieszczących się w Węgierskiej Górce, Ustronia, Trzyńcu oraz Nowym Targu. W ciągu lat w miejscowości powstało 10 budynków mieszkalnych, szkoła, sklep oraz gospoda z łaźnią. Do 1895 roku oddano do użytku kolejne cztery budynki mieszkalne.

W związku z zakazem osiedlania się Żydów na terenie Żywca, wielu z nich mieszkało w pobliskich miejscowościach, w tym także w Sporyszu. Społeczność żydowska zajmowała się głównie rolnictwem i była jedną z mniej zamożnych grup wyznaniowych. W 1864 roku przystąpili do Gminy Wyznaniowej w Zabłociu.

W 1869 roku Sporysz liczył 105 domów, w których mieszkało 1023 osoby (483 mężczyzn i 540 kobiet). Do 1880 roku liczba domów wzrosła do 136, a liczba mieszkańców przekroczyła 1260 (606 mężczyzn i 654 kobiety). Wśród nich 1204 osoby wyznawały rzymski katolicyzm, 47 miało wyznanie żydowskie, a 9 – inne wyznanie. 1230 osób przyznawało się do narodowości polskiej, a 30 do niemieckiej. W 1880 roku w centralnej części Sporysza mieszkały 623 osoby w 78 domach, przysiółki zaś liczyły: 58 osób w 9 domach w Grojcu, 307 osób w 17 domach w Obszarze, 46 osób w 6 domach w Sapińskich, 16 osób w 2 domach w Świątkówce oraz 210 osób w 24 domach w przysiółku Wyszomieście. Wieś podlegała parafii rzymskokatolickiej w Żywcu.

16 grudnia 1884 roku uruchomiono stację kolejową Friedrischshutte, nazwaną od działu produkcyjnego zakładu przeróbki surówki. 15 października 1885 roku Sporysz włączono do żywieckiego okręgu szkolnego. 22 maja 1889 roku zgłoszono wniosek o utworzenie w miejscowości szkoły ludowej, a 30 grudnia 1893 roku złożono prośbę do dyrekcji państw żywieckich o przyznanie działki na budowę. Otrzymano zgodę na zakup cegieł po obniżonej cenie. 11 lutego 1894 roku przedstawiono kolejną propozycję lokalizacji budynku przy ul. Kopernika. Już 16 czerwca 1901 roku zaplanowano powiększenie szkoły, a 8 stycznia 1908 roku wnioskowano o przekształcenie z dwuklasowej w czteroklasową.

Pod koniec XIX wieku Sporysz podzielony był na obszary takie jak:

• Isep – położony na południe od Żywca, przy ujściu Koszarawy do Soły,
• Obszar – część na północ od Koszarawy, w pobliżu hut żelaza oraz stacji kolejowej “Friedrichshütte”, z sąsiednimi stawami,
• Nowowieś – obszar znajdujący się u podnóża Grojca.

W 1905 roku zorganizowano demonstrację robotniczą, w którą zaangażowało się około 2000 pracowników z Żywca oraz okolicznych miejscowości, a manifestacja przeszła z miasta w kierunku fabryki w Sporyszu.

5 grudnia 1907 roku z inicjatywy Kółka Rolniczego w Sporyszu powstała Ochotnicza Straż Pożarna. W latach 1924-1935 wzniesiono dla niej nową remizę, rozbudowaną w latach 1984-1989. W 1908 roku powstała w Sporyszu Arcyksiążęca Rafineria i Wolny Skład Spirytusu. Gorzelnia była nieczynna w latach 1914-1921 z powodu działań wojennych, ale po podpisaniu umowy na dostawę płodów rolnych z Zarządem Państwowym Dóbr Żywieckich wznowiła swoje działanie 1 stycznia 1922 roku.

W 1909 roku, z powodu niskiej opłacalności działalności, wstrzymano produkcję w sporyskim zakładzie przeróbki surówki. W 1910 roku fabryka została odkupiona przez spółkę z Oświęcimia i przekształcona w Pierwszą Galicyjską Fabrykę Śrub, Nitów i Nakrętek, rozpoczęła działalność w 1911 roku.

Sporysz stał się popularnym miejscem wycieczek dla mieszkańców Żywca, którzy organizowali pikniki oraz zabawy z muzyką orkiestr, takie jak w plenerowych restauracjach “Za Grapą” i “U Kubicy”. Górskie panoramy z okolicznych szczytów przyciągały turystów, natomiast w rejonach Grojca organizowano różnorodne wyprawy.

W 1921 roku proponowano przyłączenie Sporysza do Żywca, lecz inicjatywa ta spotkała się z oporem ze strony Wydziału Powiatowego, który obawiał się utraty wpływów z podatków. W latach 1921-1939 miała miejsce parcelacja gruntów należących do Habsburgów, także w Sporyszu.

Podczas Pierwszego Powszechnego Spisu Ludności w 1921 roku, Sporysz liczył 1887 mieszkańców, wśród których przeważali katolicy rzymscy. 1790 uznawało się za katolików rzymskich, 69 za Żydów, 26 za ewangelików oraz 2 za grekokatolików. Większość populacji (1824 osoby) przyznawała się do narodowości polskiej, a jedynie 32 do niemieckiej oraz 22 do żydowskiej. Większość zamieszkiwała centralną część wsi.

17 maja 1928 roku powstał oddział Towarzystwa Uniwersytetu Robotniczego, który umożliwił lokalnym pracownikom rozwijanie działalności kulturalnej w Sporyszu poprzez amatorskie kółko teatralne.

Do 1934 roku Sporysz stanowił gminę jednowioskową. W 1934 roku utworzono gminę Sporysz, do której dołączono m.in. wsie Czernichów, Isep, Moszczanica, Międzybrodzie Żywieckie, Oczków, Pewel Mała, Przyłęków, Świnna, Trzebinia i Zadziele.

II wojna światowa

Na początku września 1939, po rozpoczęciu II wojny światowej w domu kapitana Wenancjusza Zycha zorganizowano spotkanie dotyczące powołania konspiracyjnego związku walki zbrojnej, w którym uczestniczyli m.in. arcyksiążę Karol Olbracht oraz właściciel dóbr łodygowickich, Otton Klobus. Organizacja została powołana w listopadzie 1939 roku, a do jej szeregów przystąpili także podchorążowie oraz szeregowi żołnierze.

25 października 1939 roku Sporysz został włączony do granic Żywca, co oznaczało przejęcie przez miasto również Isep oraz Zabłocie. Nastąpiło prześladowanie ludności żydowskiej, które zakończyło się wysiedleniem do getta w Suchej, a następnie do obozu zagłady Auschwitz-Birkenau. W 1939 roku szkoła powszechna w Sporyszu przekształcona została w „Volksschule” z polskim językiem wykładowym. W budynku odbywały się także konspiracyjne spotkania Armii Krajowej, z kierownikiem Janem Mituś. Funkcjonowało tu również tajne nauczanie, w którego skład wchodzili nauczyciele różnych przedmiotów.

W wyniku frontowych wydarzeń w 1945 roku, zniszczony został budynek dworca kolejowego oraz uszkodzone zostały także budynki Fabryki Śrub. Pracownicy zakładów angażowali się w ochronę przed pożarami.

Okres powojenny

W 1945 roku po zakończeniu dwóch wojen, Fabryka Śrub była znacznie zniszczona, co wymusiło na właścicielach jej remont. Udało się wznowić produkcję jeszcze w tym samym roku, a rozebrany został zrujnowany budynek dworca kolejowego.

W 1946 roku ruszyły kursy śrubiarskie oraz bursa, na podstawie których 1 września 1947 roku powstała Szkoła Przyzakładowa Przysposobienia Przemysłowego, która rozpoczęła działalność z 60 uczniami. W 1949 roku liczba uczniów wzrosła do 200. W ramach tej samej bursa zorganizowano również internat, który otwarto 13 grudnia 1949 roku. W 1951 roku nazwę szkoły zmieniono na Państwową Szkołę Przemysłową. 3 czerwca 1951 roku otwarto nową siedzibę przy ul. Grunwaldzkiej.

1 września 1952 roku placówka została zmieniona w Technikum Mechaniczne i Zasadniczą Szkołę Metalową, a w 1957 roku otwarto technikum dla pracujących. W 1972 roku wprowadzono Liceum Zawodowe oraz Zasadniczą Szkołę Zawodową Dokształcającą i w 1973 utworzono dwuletnie klasy zawodowe dla absolwentów Szkoły Podstawowej Specjalnej. Rosnąca liczba studentów spowodowała niedobór miejsca, co skutkowało przeniesieniem szkoły w 1975 roku do nowej siedziby znajdującej się na Osiedlu 700-lecia w dzielnicy Śródmieście.

W 1949 roku powstało przedszkole oraz Stacja Opieki nad Matką i Dzieckiem przy śrubiarni. 1 stycznia 1950 roku wieś Sporysz została włączona w granice Żywca, w tom zakresie również Isep, Kocurów, Pawlusie i Zabłocie.

Sporysz jako dzielnica Żywca

W lipcu 1952 rozpoczęto budowę kościoła Chrystusa Króla, przy którym aktywnie uczestniczył ks. Zdzi­sław Dzidek. 6 sierpnia 1958 roku Sporysz uzyskał status rektoratu w archidiecezji krakowskiej, który obejmował również Świnną i Trzebinię. W tym roku zakończono budowę głównej części świątyni. Rektoratu przemieniono na parafię 6 lipca 1967 roku.

W 1955 otwarto bazę PKS w Sporyszu, a w 1961 roku zaczęła działać Szkoła Zawodowa Przyzakładowa PKS. Po zmianach w 1967 roku rozpoczęto budowę nowej części budynku oddziału PKS, zakończoną w 1982 roku. Przemiany w przemyśle i edukacji związane były z rozwojem licznych instytucji, które przybywały do Sporysza.

W dniach 21-22 czerwca 1955 roku z powodu wezbrań rzeki Koszarawa zniszczony został Most Sporyski, znajdujący się przy ul. Sporyskiej. Odbudowa została przeprowadzona w roku 1956. W 1957 roku otwarto remizę straży pożarnej przy Fabryce Śrub.

W 1958 rozpoczęto budowę nowego obiektu dla szkoły podstawowej dotychczas zlokalizowanej przy ul. Kopernika, a nowa siedziba została otwarta 4 grudnia 1960 roku.

W lutym 1965 roku aktywowano pierwszy etap Zakładu Uzdatniania Wody przy ul. Kopernika, a do końca lat 60. XX wieku w Sporyszu rozpoczęła działalność budowa kilku pierwszych bloków mieszkalnych tworzących Osiedle Pod Grapą. Dodatkowo poważnie działania związane z budową i działalnością biblioteki miały miejsce w 1979 roku.

W 1966 podjęto decyzję o budowie siedziby Szkoły Specjalnej, która zostanie oddana do użytku we wrześniu 1968 roku. Natomiast w latach 1971-1973 podstawowy budynek dworcowy został wyremontowany i przekształcony w nowoczesny.

Od 1975 roku siedziba Technikum Mechanicznego została przeniesiona do Śródmieścia, a w Sporyszu powstał Zespół Szkół Medycznych, który funkcjonował do 1996 roku. W 1991 roku powstało II Liceum Ogólnokształcące, które jednak zakończyło działalność w 2009 roku.

W 1995 roku na Grojcu postawiono krzyż papieski, który był wówczas w obecności papieża Jana Pawła II, znajdujący się w Osiedlu 700-lecia.

11 marca 1999 roku przyjęto do użytku Gimnazjum nr 3, a 1 września 1999 roku rozpoczęło działalność. Szkoła ta po reformie systemu oświaty została zlikwidowana w 2017 roku. W 2003 roku w nowym budynku otwarto oddział dla przewlekle chorych w Żywcu, a prace adaptacyjne trwały do 2003 roku.

W 2003 roku przy ul. Grunwaldzkiej 5 dawny biurowiec Fabryki Śrub przeszedł pod zarząd Szkoły Podstawowej i Liceum Ogólnokształcącego Mistrzostwa Sportowego Żywieckiej Akademii Piłki Nożnej.

Otwarcie nowego Mostu Sporyskiego miało miejsce 8 października 2010 roku. Od 2 lipca 2012 roku zaczęły się prace w zakresie przebudowy Mostu Trzebińskiego, zakończone na koniec grudnia 2013 roku.

W listopadzie 2015 roku rozpoczęto budowę nowego Szpitala Powiatowego przy ul. Pola Lisickich, a placówka została otwarta 21 września 2020 roku.

2 kwietnia 2023 roku oddano budowę nowej kładki, która prowadziła do amfiteatru. Spotkanie nastąpiło 17 czerwca 2023 roku.

Na koniec 14 sierpnia 2023 roku otwarto rondo na skrzyżowaniu ulic Kopernika i Isep, które 30 listopada 2023 roku uzyskało nazwę Rondo NSZZ „Solidarność”. 21 sierpnia 2023 roku rozpoczęto prace budowlane kładki łączącej Sporysz i Zabłocie, z nowymi ścieżkami oraz architekturą. Cała inwestycja została zakończona 1 stycznia 2024 roku i most przy ul. Isep zyskał imię Wandy Miodońskiej na mocy uchwały Rady Miejskiej z dnia 14 grudnia 2023 roku.

Zabytki

Na obszarze dzielnicy znajdują się cenne obiekty historyczne, które zostały sklasyfikowane w rejestrze Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Katowicach. Wśród nich wyróżniają się ruiny zamku na Grojcu, które przyciągają uwagę mieszkańców oraz turystów.

Oprócz tych zabytków, w miejskiej ewidencji znajdują się także inne wartościowe obiekty, które co prawda nie zostały wpisane do rejestru wojewódzkiego, lecz są objęte ochroną konserwatorską. Wśród nich należy wymienić kościół Chrystusa Króla wraz z plebanią oraz kaplicę Podwyższenia Krzyża Świętego. Znajdziemy również kapliczkę przy ul. Isep 9, a także dwie kapliczki, które usytuowane są przy ul. Kopernika.

Dodatkowe interesujące miejsca to figura Chrystusa Nazareńskiego przy ul. Sporyskiej 136a oraz kapliczka „Upadający Chrystus” przy tej samej ulicy. Warto również zwrócić uwagę na budynki Fabryki Śrub, które można odnaleźć przy ul. Grunwaldzkiej 9 oraz ul. Grobla 19. Dodatkowo istnieje dawny piec wapienniczy zlokalizowany przy ul. Grojec oraz stara siedziba Szkoły Podstawowej nr 3 przy ul. Kopernika 5.

W miejskiej ewidencji zabytków możemy również znaleźć zabytkowe budynki mieszkalne oraz gospodarcze, rozmieszczone wzdłuż następujących ulic: ul. Curie-Skłodowskiej, ul. Grapa, ul. Grojec, ul. Grobla, ul. Grunwaldzkiej, ul. Habdasówka, ul. Isep, ul. Kilińskiego, ul. Kolistej, ul. Kopernika, ul. Kwiatowej, ul. Łąkowej, ul. Nad Stawem, ul. Okrężnej, ul. Partyzantów, ul. Piaskowej, ul. Podgórskiej, ul. Reja, ul. Reymonta, ul. Skargi, ul. Sporyskiej, ul. Wspólnej oraz ul. Żwirowej.

Turystyka

Na terenie Sporysza tworzy się wiele interesujących tras turystycznych, które zachęcają do odkrywania malowniczych zakątków regionu. Do najpopularniejszych z nich należą:

• Rynek – Trzebinia – Tokarka – Przełęcz U Poloka – Sopotnia Mała – Romanka – Schronisko „Słowianka” – Bystra,
• Rynek w Żywcu – Grojec – Browar,
• „Szlak Wyzwolenia Żywca” Sporysz – Moszczanica – Żywiec.

W obrębie miasta wyznaczono także szereg atrakcyjnych szlaków spacerowych. Warto zwrócić uwagę na:

• Szlak Właścicieli Miasta Żywca – łączy dworzec kolejowy, kościół św. Floriana, ulicę Dworcową, most na Sole, ulicę Kościuszki, Park Zamkowy, Amfiteatr, Grojec oraz browar,
• Szlak Papieża Jana Pawła II – prowadzi przez Rynek, konkatedrę wraz z dzwonnicą, oficyny zamkowe i Park Zamkowy do Sporysza,
• Przyrodniczy Szlak Spacerowy po Żywcu – przebiega z Rynku przez konkatedrę, dzwonnicę i park aż do rezerwatów przyrody „Grapa” i dzielnicy Sporysza.

Wzdłuż dzielnicy znajduje się także ścieżka dydaktyczno-przyrodnicza „Wzgórze Grojec”, która biegnie wzdłuż brzegu Jeziora Żywieckiego oraz rzeki Soły. Aby zwiedzanie było jeszcze bardziej komfortowe, powstała również dedykowana aplikacja mobilna, która ułatwia odkrywanie walorów turystycznych regionu.

Kultura

Miejskie Centrum Kultury

W Sporyszu działa aktywnie Miejskie Centrum Kultury, które posiada dwie filie: Klub „Śrubka” oraz Klub „Globik/Senior+”. To miejsca, które są kluczowe dla lokalnej społeczności, oferując różnorodne formy aktywności kulturalnej.

Klub „Śrubka”

Usytuowany przy ul. Grunwaldzkiej 13, Klub Śrubka mieści się w budynku, który wcześniej był restauracją „U Kubicy”. Od 1929 roku na tym terenie organizowano przedstawienia teatralne, które były wystawiane przez kółko teatralne złożone z pracowników Fabryki Śrub, działającego w ramach Towarzystwa Uniwersytetu Robotniczego. W 1947 roku powstała świetlica zakładowa dla pracowników, która została wzbogacona o bibliotekę. Jej pierwszym kierownikiem był Bronisław Olbert.

W ciągu lat, świetlica rozwijała swoją działalność, co zaowocowało powstaniem zespołu teatralnego, amatorskiego teatru, różnych grup muzycznych, chóru, a także pracowni fotograficznej i modelarskiej. Co więcej, kino również miało tu swoje miejsce. W latach 50. XX wieku, dzięki rozwojowi, placówka uzyskała status Domu Kultury. Dalszy rozwój nastąpił w latach 70., kiedy na terenie obiektu powstał kabaret „Drabina” oraz Oddział Miejski Towarzystwa Kultury Teatralnej. Utworzono również studio piosenki oraz Amatorski Klub Filmowy „Nakrętka”, a także wprowadzono zajęcia taneczne.

W drugiej połowie lat 70. budynek wymagał pilnego remontu, co zainicjowało jego rozbudowę. Prace remontowe ukończono na początku lat 80. XX wieku, co przyczyniło się do wprowadzenia działalności w zakresie projekcji wideo, telewizji satelitarnej oraz organizacji imprez edukacyjnych związanych z turystyką, takich jak „Biesiada Turystyczna”. Wprowadzono zajęcia z rytmiki, aerobiku i callaneticsu, co znacząco wzbogaciło ofertę. Organizowano liczne recitale, spektakle oraz spotkania z różnorodnymi artystami. Na przełomie lat 80. i 90. XX wieku, mieściła się tu także redakcja lokalnego radia „VIS”. Na początku lat 90. placówka znalazła się pod zarządem Urzędu Miejskiego w Żywcu, a z czasem stała się częścią Żywieckiego Ośrodka Kultury.

Klub „Globik/Senior+”

Klub „Globik” z siedzibą przy ul. Sporyskiej 37, zainaugurował działalność klubu seniora 29 stycznia 2018 roku. To miejsce integracji i aktywności dla starszych członków społeczności, oferujące różne formy wsparcia i aktywnego uczestnictwa w kulturze.

Miejska Orkiestra Dęta

W pomieszczeniach Klubu „Śrubka” znajduje się siedziba Towarzystwa Przyjaciół Żywieckiej Orkiestry Dętej. Orkiestra ta została powołana do życia na przełomie lat 1947–1948, początkowo funkcjonując przy Fabryce Śrub. Dziś stanowi część Miejskiego Centrum Kultury, będąc jednym z ważniejszych składników lokalnej kultury.

Amfiteatr

Na zboczu wzgórza Grojec zlokalizowany jest amfiteatr, który również należy do struktury Miejskiego Centrum Kultury. To miejsce organizacji różnorodnych wydarzeń kulturalnych, rozrywkowych i rekreacyjnych, oferujące 3000 miejsc siedzących. Budowę amfiteatru rozpoczęto w 1980 roku, pierwotnie pomieścił 1500 widzów. W ciągu lat budowla została rozbudowana, a prace zakończono w lipcu 2014 roku.

Biblioteka

W budynku przy ul. Grunwaldzkiej 13 mieści się filia nr 2 Żywieckiej Biblioteki Samorządowej, która do 1954 roku działała jako biblioteka zakładowa Fabryki Śrub. To ważne miejsce dla mieszkańców Sporysza, które wspiera rozwój edukacji i kultury lokalnej.

Edukacja

Przedszkola

W Sporyszu istnieje wiele placówek przedszkolnych, które oferują opiekę i edukację najmłodszych. Dwie z nich to:

• Przedszkole nr 6 ul. Sporyska 37,
• Przedszkole nr 8 ul. Grunwaldzka 17.

Szkoły podstawowe

Na poziomie edukacji podstawowej, rodzice mogą wybierać spośród kilku szkół, które zapewniają rozwój uczniów w różnorodnych dziedzinach:

• Szkoła Podstawowa nr 3 im. Adama Mickiewicza ul. Marii Curie-Skłodowskiej 2,
• Specjalny Ośrodek Szkolno-Wychowawczy – Szkoła Podstawowa nr 10 ul. Kopernika 77,
• Szkoła Podstawowa Mistrzostwa Sportowego Żywieckiej Akademii Piłki Nożnej ul. Grunwaldzka 5.

Szkoły średnie

Dla młodzieży, która kończy szkołę podstawową, dostępne są różne szkoły średnie, w tym:

• Zespół Szkół Technicznych i Leśnych przy ul. Grunwaldzkiej 9 – która przeniosła się tutaj w 2013 roku z Nowego Zamku,
• Zespół Szkół Samochodowych ul. Grunwaldzka 10 – utworzony w 1961 roku, w którym uruchomiono Technikum Samochodowe w 1985 roku, a obecną nazwę szkoła przyjęła w 1993 roku,
• Specjalny Ośrodek Szkolno-Wychowawczy – Branżowa Szkoła I stopnia nr 6 ul. Kopernika 77 – która rozpoczęła działalność w 2003 roku, przekształcając się w branżową szkołę I stopnia w 2017 roku.

Przemysł

W XIX wieku, kiedy przemysł zaczął się dynamicznie rozwijać, Sporysz stał się miejscem, gdzie zlokalizowano wiele zakładów przemysłowych. Wśród nich znalazły się przedsiębiorstwa należące do Habsburgów, takie jak fabryka kleju, mąki kostnej oraz kwasu siarkowego, a także zakład zajmujący się produkcją wyrobów drewnianych, w tym parkietów, skrzynek i pędzli.

Na terenie tutejszego folwarku funkcjonowała również gorzelnia oraz rektyfikatornia, które w tamtych czasach odgrywały znaczącą rolę w lokalnej gospodarce. W roku 1930 Sporysz był miejscem, gdzie działały dodatkowo rafineria spirytusu oraz wytwórnia wódek, a także zakład produkujący dywany.

Wśród przemysłowych inwestycji, w 1844 roku, Karol Ludwik Habsburg założył Hutę Fryderyka. W obiekcie tym funkcjonowały kuźnice, walcownie oraz cynkownia blachy. Z biegiem lat, a konkretnie w 1895 roku, zakład ten został połączony z fabrykami w Trzyńcu oraz z kopalniami węgla znajdującymi się w Karwinie.

W 1900 roku hutę nabyło Austriackie Towarzystwo Górniczo-Hutnicze z siedzibą w Wiedniu. Natomiast w 1910 roku zakład został sprzedany „Pierwszej Galicyjskiej Fabryce Śrub Nitów i Nakrętek w Oświęcimiu”. Od tamtego momentu aż do chwili obecnej, fabryka ta działa w branży śrubiarskiej, obecnie w znanej formie jako Żywiecka Fabryka Śrub „Śrubena Unia”.

Religia

Kościół rzymskokatolicki

W dzielnicy istnieje działalność, którą prowadzi parafia Chrystusa Króla. Została ona utworzona 6 sierpnia 1958 roku jako rektorat, a jej status parafii uzyskano 6 lipca 1967 roku. Parafia obejmuje również kościół Chrystusa Króla, a także kaplicę Podwyższenia Krzyża Świętego. W tych dwóch świątyniach msze są odprawiane każdej niedzieli.

Świadkowie Jehowy

Na ulicy Partyzantów znajduje się sala królestwa, gdzie odbywają się spotkania dla dwóch zborów, które noszą nazwy Żywiec Południe oraz Żywiec Zachód.

Komunikacja

Główne ciągi komunikacyjne

W dzielnicy Sporysz kluczowym elementem infrastruktury drogowej jest ul. Kopernika, którą uznaje się za część drogi wojewódzkiej nr 946. Obok niej, na terenie osiedla funkcjonują również drogi powiatowe, takie jak:

• ul. Grunwaldzka – rozpoczynająca się w Osiedlu Pod Grapą i kończąca na skrzyżowaniu z ul. Kopernika, nieopodal granicy miasta z wsią Świnna,
• ul. Isep – prowadząca w stronę granicy z Trzebinią i łącząca się z ul. Sporyską,
• ul. Marii Curie-Skłodowskiej – działająca jako łącznik między ul. Kopernika i ul. Grunwaldzką,
• ul. Partyzantów – łącząca ul. Grunwaldzką z Kocurowem-Koleb,
• ul. Sporyska – biegnąca od ul. Kopernika w kierunku wzgórza Grojec.

Linie kolejowe

Obszar Sporysza obsługiwany jest przez linię kolejową nr 97, łączącą Skawinę oraz Żywiec. W tym kontekście istotną rolę odgrywa stacja kolejowa Żywiec-Sporysz, usytuowana przy ul. Grunwaldzkiej. Do stacji regularnie kursują pociągi Kolei Śląskich (linia KS S51 do Zakopanego), jak również InterCity oraz Polregio, które kierują się w stronę Suchej Beskidzkiej oraz Krakowa. Należy jednak zauważyć, że stacja nie jest intensywnie wykorzystywana przez podróżnych – według danych z roku 2022, obsługiwała zaledwie od 0 do 9 osób dziennie.

Komunikacja miejska

W Sporyszu zlokalizowanych jest 21 przystanków komunikacji miejskiej, które są rozmieszczone w sposób umożliwiający mieszkańcom wygodne korzystanie z transportu publicznego. W obszarze tym znajdują się trzy pętle autobusowe, z których największa koresponduje z pętlą „Fabryka Śrub”. Do najistotniejszych linii korzystających z tej pętli należą: 1, 2, 3, 5, 6, 8, 10, 12 i 15.

Komunikacja lokalna

Należy również zwrócić uwagę na lokalne linie komunikacyjne, które przez Sporysz organizowane są przez Starostwo Powiatowe. Kursują one regularnie, zapewniając dostęp do przystanku znajdującego się w pobliżu Szpitala Żywiec, mieszczącego się przy ul. Pola Lisickich.

---

Oceń: Sporysz (Żywiec)

---