Rynek w Żywcu to historyczny plac, który ma swoje korzenie w średniowieczu. Jego powstanie datowane jest na prawdopodobnie pierwszą połowę XV wieku, co czyni go istotnym elementem dziedzictwa kulturowego tej miejscowości.
Zlokalizowany w sercu Żywca, rynek odgrywał istotną rolę w życiu lokalnej społeczności przez wieki, stanowiąc miejsce spotkań, handlu oraz różnych wydarzeń kulturalnych.
Historia
Początki istnienia
Historia Rynku w Żywcu zaczyna się w pierwszej części XV wieku, kiedy to mieszkańcy obszaru, regularnie nękanego wylewami rzeki Soły, postanowili przenieść się na tereny u stóp Grojca. Zmiana lokacji miała miejsce około dwóch kilometrów na południe od pierwotnej osady. Nowo utworzone miasto powstało na surowym korzeniu, a rynek został wytyczony zgodnie z zasadami typowymi dla miast lokacyjnych, tworząc amputowy, regularny kształt.
W okolicy południowej części placu zaaranżowano cmentarz oraz zbudowano drewnianą dzwonnicę, a także kościół, który był pierwszą kamienną budowlą w rejonie żywieckiego rynku. W połowie XV wieku istniała już bardziej zwarta, regularna zabudowa, otoczona płotami, co świadczyło o dalszym rozwoju gospodarczym tej lokalizacji.
XVI-XVII wiek
Początkowo skromne drewniane budynki zaczęły zyskiwać na solidności z upływem czasu. Właściciele Żywca, w celu poprawy warunków materialnych mieszkańców, czasami nadawali im monopole, co pozwalało na zbieranie dochodów potrzebnych do modernizacji miejscowych domów. Przykładem jest sytuacja z 1537 roku, gdy Komorowscy, wydając przywilej na prowadzenie wyszynku, zaznaczyli, że:
mieszczanie nasi za tę łaskę, którą my im czynimy (…) powinni domy swe poprawiać, a znowu wystawiać a budować, tak w rynku, jako i w ulicach, a który by tak nie czynił, tedy mu piwa warzyć nebo szynkować zabroniono być ma.
Pierwsze potwierdzone źródła dotyczące kamienic przy Rynku sięgają II połowy XVI wieku i I połowy XVII wieku, gdzie wyróżniały się obiekty, takie jak kantorowska oraz rymarzowska. W okolicach przełomu XV i XVI wieku Żywiec stał się istotnym punktem handlowym, leżącym na skrzyżowaniu szlaków w kierunku Orawy, Moraw, Bielska i Krakowa. Miasto otrzymało liczne przywileje na organizację jarmarków, przy czym pierwsze zostały ustanowione w 1518 roku z woli Zygmunta Starego, a późniejsze nadawali Stefan Batory oraz Jan Kazimierz. Na Rynku odbywało się około 12 jarmarków rocznie. Od wczesnych lat XVIII wieku, bez względu na okoliczności, zaczęto na nim przeprowadzać egzekucje skazanych, co w przeszłości działo się poza granicami miasta.
XVIII-XIX wiek
Okres rozkwitu i rozbudowy Rynku trwał do wczesnych lat XVIII wieku. W 1708 roku właściciel Żywca, Franciszek Wielopolski, unieważnił przywilej wyszynku, co w połączeniu z ciężkimi obciążeniami fiskalnymi było przyczyną osłabienia lokalnej ekonomii. W 1716 roku około 50 domów w Żywcu stało pustych. W 1711 roku na skutek wyładowania atmosferycznego doszło do pożaru kościoła parafialnego. Kolejny pożar w 1721 roku zniszczył znaczną część świątyni i drewnianej dzwonnicy. W rezultacie odbudowano ją z kamienia, co przetrwało do dzisiaj. Również inne pożary miały miejsce w latach 1830 i 1857.
W 1782 roku, w domu rodziny Mikuszewskich, zatrzymał się cesarz Józef II. Ludwik de Leveaux w opisie Żywca na początku XIX wieku wspomniał:
Wąska ulica, z niskich drewnianych domów złożona, prowadziła do błotnistego i garbatego rynku domami drewnianemi z podsieniami (oprócz trzech kamieniczek) złożonego.
Mimo trudnych warunków, takich jak wojskowe przemarsze i klęski żywiołowe, miasto pod panowaniem austriackim odbudowało się, co dotychczas było widoczne z opisu turysty z około 1840 roku:
Zewnętrzność Żywca nader jest przyjemna i czyste domy mile witają podróżnego. Na czworograniastym, obszernym rynku, gdzie sklepy dosyć zamożne i liczne znaki rzemieślników, odbywają się znaczne targi na zboże i wyroby góralskie(…).
W drugiej połowie XIX wieku nastąpił wzrost budowy nowoczesnych obiektów mieszkalnych. Proces ten zyskał tempo zwłaszcza po pożarze w 1857 roku, po którym zniszczono wiele starych drewnianych domów. Również w tym okresie na Rynku swoją siedzibę zakładały ważne instytucje, takie jak Rada Miejska, która w 1868 roku przeniosła się do nowowybudowanego Magistratu, a także starostwo powiatowe czy urząd podatkowy.
XX wiek
Po wybuchu I wojny światowej na Rynku zorganizowano oddział ochotników w liczbie około 700 osób, gotowych do walki na froncie wschodnim. W czasie wojny miały tu miejsce istotne wydarzenia polityczne, takie jak ogłoszenie Dekretu dwóch cesarzy w 1916 roku oraz wystąpienie Polaków przeciwko zaborcom w lutym 1918. W 1938 roku Rynek zyskał oficjalną nazwę Placu Marszałka Józefa Piłsudskiego. 4 września 1939 roku Żywiec został zajęty przez wojska niemieckie, a podczas okupacji hitlerowskiej w dokumentacji używano niemieckiej nazwy Ringplatz. W budynku Magistratu funkcjonował sąd okupacyjny, a wielu mieszkańców zostało wysiedlonych, oddając swoje domy niemieckim urzędnikom. Niestety, w wyniku działania okupanta zniszczono także posąg św. Floriana, który stał na Rynku od XIX wieku. Od stycznia do kwietnia 1945 roku Żywiec leżał na linii frontu, a naloty radzieckie doprowadziły do uszkodzenia kilku budynków w tej lokalizacji. W erze PRL-u Rynek funkcjonował pod nazwą Placu Zjednoczenia, a po transformacji ustrojowej powrócono do tradycyjnej nazwy. W 1967 roku zrealizowano gruntowną renowację płyty Rynku, która została obniżona o około 40 cm. Na Rynku w Żywcu miało miejsce historyczne spotkanie mieszkańców z Janem Pawłem II 22 maja 1995 roku.
Zabytki
Choć rynek w Żywcu sam w sobie nie figuruje w Rejestrze zabytków jako odrębny element, to stanowi integralną część historycznego układu urbanistycznego, co sprawia, że podlega odpowiedniej ochronie. Warto zaznaczyć, że na tym obszarze zarejestrowano 23 budynki, które posiadają status zabytku:
| Obiekt | Numer rejestracji | Data rejestracji |
|---|---|---|
| Dom, Rynek 1 | A-551/88 | 22.08.1988 |
| Magistrat, Rynek 2 | A-550/88 | 18.04.1988 |
| Kamienica, Rynek 3 | A-552/8 | 22.08.1988 |
| Kamienica, Rynek 4 | A-553/91 | 01.07.1991 |
| Kamienica, Rynek 5 | A-554/91 | 01.07.1991 |
| Kamienica, Rynek 6 | A-555/91 | 01.07.1991 |
| Kamienica, Rynek 7 | A-564 | 28.04.1988 |
| Kamienica, Rynek 9 | A-570 | 28.04.1988 |
| Kamienica, Rynek 10 | A-562 | 01.07.1991 |
| Kamienica, Rynek 11 | A-571/88 | 28.04.1988 |
| Kamienica, Rynek 12 | A-561/89 | 18.09.1989 |
| Dom, Rynek 13 | A-556/88 | 28.12.1988 |
| Dom, Rynek 14 | A-563/89 | 30.01.1989 |
| Kamienica, Rynek 15 | A-574 | 22.04.1988 |
| Kamienica, Rynek 16 | A/1098/22 (woj. śląskie) A-569/88 (dawne woj. bielskie) | 26.04.1988 |
| Kamienica, Rynek 17 | A/1096/22 (woj. śląskie) A-565/88 (dawne woj. bielskie) | 22.12.1988 |
| Kamienica, Rynek 18 | A-558/91 | 01.07.1991 |
| Kamienica, Rynek 19 | A-559/88 | 28.12.1988 |
| Kamienica, Rynek 19/Kościuszki 2 | A-573/91 | 01.07.1991 |
| Kamienica, Rynek 20 | A-560/88 | 22.12.1988 |
| Kamienica, Rynek 21 | A-568/88 | 31.08.1988 |
| Dom, Rynek 22 | A-557/91 | 01.07.1991 |
| Kamienica, Rynek 23 | A-566/91 | 01.07.1991 |
W bezpośrednim sąsiedztwie rynku można również odnaleźć inne cenne obiekty, takie jak zabytkowa konkatedra oraz dzwonnica. Te elementy podkreślają bogatą historię i architekturę regionu, stanowiąc istotny punkt na mapie turystycznej Żywca.
Przypisy
- Spis obiektów nieruchomych wpisanych do rejestru zabytków z terenu województwa śląskiego (stan na 24.02.2023 r.) (pol.) wkz.katowice.pl [dostęp 26.02.2023 r.]
- Spis obiektów nieruchomych wpisanych do rejestru zabytków z terenu województwa śląskiego (stan na 02.12.2022 r.) (pol.) wkz.katowice.pl [dostęp 03.12.2022 r.]
- Narodowy Instytut Dziedzictwa – Wykaz zabytków nieruchomych wpisanych do rejestru zabytków – stan na 31.12.2018 r. Woj. śląskie.
- Miodoński 2006, s. 246.
- Miodoński 2006, s. 240.
- Miodoński 2006, s. 169.
- Miodoński 2006, s. 166.
- Miodoński 2006, s. 164.
- Miodoński 2006, s. 124.
- Miodoński 2006, s. 84.
- Miodoński 2006, s. 76.
- Miodoński 2006, s. 59.
- Miodoński 2006, s. 47.
- Miodoński 2006, s. 44–49.
- Rączka 1996, s. 80.
- Rączka 1996, s. 68.
- Rączka 1996, s. 22.
- Rączka 1996, s. 12.
- Rączka 1996, s. 8.
- Miodoński 2006, s. 31.
- Miodoński 2006, s. 73.
- Miodoński 2006, s. 14, 241.
- Miodoński 2006, s. 22–23.
- Miodoński 2006, s. 87.
- Miodoński 2006, s. 180.
Pozostałe obiekty w kategorii "Ulice i place":
Ulica Andrzeja Komonieckiego w Żywcu | Ulica Stefana Żeromskiego w Żywcu | Aleja Legionów w Żywcu | Ulica Grunwaldzka w Żywcu | Ulica Henryka Sienkiewicza w Żywcu | Ulica Tadeusza Kościuszki w Żywcu | Ulica Wesoła w Żywcu | Aleja Wolności w Żywcu | Plac Mariacki w Żywcu | Ulica Mikołaja Kopernika w Żywcu | Plac Grunwaldzki w Żywcu | Ulica Księdza Prałata Stanisława Słonki w Żywcu | Ulica Krakowska w Żywcu | Ulica Komorowskich w Żywcu | Ulica Dworcowa w Żywcu | Ulica Browarna w ŻywcuOceń: Rynek w Żywcu